Nú er stundin komin, at skipa ein føroyskan fólkaskúla

Hvussu skapa vit ein fólkaskúla, sum endurspeglar okkara egnu hugsjónir um hvat skúlin skal búgva næmingarnar út til og sum tekur støði í tí føroyska samfelagnum? Sum nú er, eru tær handaligu, kropsligu og listaligu lærugreinirnar sera lítið raðfestar tey 9 árini okkara børn ganga í fólkaskúla. Hóast vit vita frá óteljandi kanningum, at júst hendan breiddin av lærugreinum - saman við teimum bókligu - stimbrar hugin og evnini at læra sum heild.

Seinastu árini havi eg tosað við nógv skúlafólk og við áhuga fylgt skúlakjakinum, og eg haldi nógv bendir á, at fólkaskúlin er á einum vegamóti. Eg fari í nøkrum fylgjandi greinum at siga mínar hugsanir um okkara felags skúla og framtíð hansara.

Vit noyðast at taka eitt grundleggjandi skúlapolitiskt kjak fyri at taka støðu til framtíðar leiðina. Í 1979 bleiv fyrisitingin av skúlaverkinum yvirtikin, men hóast tað, hava vit ikki ein føroyskan skúla. Vit hava støðugt kopierað danskar skipanir og føroyskir skúlamyndugleikar hava bara pjøssað og rættað smálutir øll árini síðan.

??tla vit at halda fram at byggja víðari á fremmandan leist, ella er tíðin búgvin til, at vit tora at vaska talvuna reina og gera ein veruligan reform? Týdningarmesta tilfeingið vit eiga, eru tey menniskju her búgva. Tann máttur og teir førleikar, ið hvørt einstakt menniskja rúmar, má sleppa at spretta og næla í skúlanum. Tí mugu vit fara undir at byggja ein veruligan, føroyskan skúla upp frá grundini, har vit sjálv orða grundleggjandi innihald og virðir.

Tá ið vit kjakast um fólkavøkstur og at fáa útisetar heim aftur, er tað útfrá tí sannroynd, at størri og størri tal av ungdómum fer undir hægri útbúgving, tey flestu uttanlands. Vit seta ikki spurnartekin við, at vit útbúgva okkara ungdóm av landinum. Vit spyrja ikki, um tað kann vera rætt, at so nógv skulu vera akademikarar. Samstundis er stórur tørvur á handverkarum og stórt grundarlag er fyri vøkstri innan skapandi og kreativar yrkisgeirar. Men øll okkara útbúgvingarskipan er gearað til eina bókliga yrkisleið og hetta mugu vit tora at gera upp við.

Fólkaskúlin hevur ein týðandi leiklut í at skapa tað heila menniskja. Harvið eisini til at skapa tey fólk, ið helst skulu liva og virka í okkara egna samfelag, men sum sjálvsagt eisini skulu hava førleikar at gera seg galdandi í altjóða høpi. Men grundarlagið má vera, at tann einstaki sleppur at brúka sínar - ymisku - førleikar - til gagns fyri seg sjálvan og harvið til gagns fyri alt samfelagið. Og til tað krevjast allir møguligir førleikar, ikki bara teir bókligu. Vit eru til dømis eitt samfelag, sum livir við og av náttúruni og havinum, og tað átti at sæst nógv betur aftur í útbúgvingarskipanini. Sum til dømis við lærugreinum, ið brúka náttúruna aktivt og geva frálæru um burðardygd, um fiski- og alivinnu, um tað sum livir í havinum, um skip, motorar osfr. Tílíkt, ið er beinleiðis viðkomandi fyri tann veruleika vit liva í. Vit hava góðar lista- og tónleikagávur - hetta átti skúlin at framelskað í nógv størri mun. Og týðandi er eisini, at fólkaskúlin framhaldandi leggur dent á fakini heimkunnleiki og smíð, tí prógvað er, at hesi fak gera tað stuttligt at ganga í skúla og øll fáa gagn av hesum kunnleikum til gerandis. Sum nú er, eru tær handaligu, kropsligu og listaligu lærugreinirnar sera lítið raðfestar tey 9 árini okkara børn ganga í fólkaskúla. Hóast vit vita frá óteljandi kanningum, at júst hendan breiddin av lærugreinum - saman við teimum bókligu - stimbrar hugin og evnini at læra sum heild.

Tá næmingar fara í 8. og 9. flokk fáa tey ein lista við einari rúgvu av spennandi vallærugreinum. Men tá avtornar, er bara týskt og alisfrøði í boði, tí tær eru kravdar lærugreinir, og skúlin hevur ikki nóg mikið av læraratímum (les: játtan) til at bjóða hinar lærugreinirnar út. Eg hoyrdi eitt dømi frá einum skúla, har so nógv høvdu valt motorlæru, at tveir heilir flokkar høvdu kunnað verðið skipaðir. Men ongin av teimum, ið hevði glett seg til at fáa motorlæru, sluppu kortini, tí sokallaðu vallærugreinirnar eru bara eitt eiti. Hetta er at halda næmingar fyri gjøldur.

Hetta ger ikki bara tað, at vit í stóran mun útbúgva fólk til eitt annað samfelag enn okkara egna, men eisini at vit missa fleiri av okkara børnum av í svinginum. Vit vita, at ein stórur trupulleiki í fólkaskúlanum í dag er, at nógv fleiri børn eru krevjandi ella hava serligan tørv. Tá talið er so stórt, er tað so ikki ein sera nærliggjandi spurningur, um tað ikki heldur er galið við skipanini - innihaldinum í skúlanum - heldur enn við børnunum? ??ll tey, ið ikki eru bóklig, fáa ongan rúmd, har er onki pláss fyri teirra áhugamálum og dygdum. Eitt úrslit av hesum er m.a tann syrgiliga sannroynd, at alt ov nógvir næmingar fara úr fólkaskúlanum uttan at hava lesi- og skriviførleika. Tey, ið hava skil fyri hesum siga, at talan eru um eini 15-20%, eitt tal, ið ikki átti at verið hægri enn hálvtannað til trý%. Tað er eyðsýnt tørvur á nógv fleiri tímum og málrættaðari hjálp til tey orðblindu og lesiveiku. Men um fólkaskúlin ikki var so einsrættað fokuseraður á bókligar førleikar, høvdu nógv fleiri trivist, fleiri høvdu valt tekniskar, kreativar, handaligar og aðrar yrkisrættaðar útbúgvingar og harvið trúgvi eg, at alt samfelagið hevði vunnið.

Og trupulleikin flytir seg og vísir seg longur uppi í útbúgvingarskipanini. Vantandi ikki-bókligar vallærugreinir í fólkaskúlanum ger, at nógv fleiri fara á studentaskúla enn tað sum er náttúrligt. Lutfallið millum student - handilsskúla og tekniskar/kreativar/ vinnurættaðar útbúgvingar átti at verið á leið eins høgt um tað skuldi avspegla ymiskleikan í okkum menniskjum og útboðið av arbeiðsplássum. Ovurstóra næmingatalið á studentaskúlunum skapar aftur stórar avbjóðingar, sum tørvurin á sálafrøðingum og lesivegleiðarum eru talandi dømi um. Mann orsøkin ikki vera, at fleiri av teimum ungu, ongantíð áttu at verið farin í studentaskúla? Og víðari fara flestu studentar nú undir hægri lestur - og nú eru tað universitetini, ið klaga um at støðið lækkar og at tey lesandi eru ov illa fyri osfr. Trupulleikin flytir seg uppeftir í skipanini, tí vit í fólkaskúlanum ikki hava givið øllum møguleika at brúkt øll tey ymisku evnini, tey hava fingið frá skaparans hond.

Hetta er ikki ein serføroysk avbjóðing, serliga í Danmark - haðani okkara skipan jú stavar - verður dúgliga kjakast um hetta evni. Eg havi fatan av, at í Íslandi fara fleiri í einum ungdómsárgangi á ???fjølbreytaskúla??? sum er miðnámsskúli við ymiskum tekniskum og handaligum útbúgvingum. í Týsklandi, Eysturríki og Sveits hava tey eisini eina áhugaverda skúlaskipan, sum í nógv størri mun er rættað móti yrkisligum førleikum heilt frá fólkaskúlanum og harvið spjaða tey ungu seg javnt millum akademiskar og yrkisligar leiðir.

Har er nógvur íblástur at heinta við at hyggja eitt sindur útum bøgarðarnar á ???ríkisfelagsskapinum??? og eg haldi tíðin er komin at vit fara at kjakast um ein framtíðar føroyskan skúla.

Gunvør Balle

tingkvinna fyri Tjóðveldi

7. september 2014